(afpxI mOq qoN awT mhIny
pihlF 7 mfrc 1984 nUM PYjL aihmd PYjL nUM ieslfmfbfd ivwc eysLIaf stwzI
grwup sfhmxy bolx leI swidaf igaf sI. Aus mIitMg ivwc PYjL ny afpxI
ijLMdgI dy sPr bfry jo sLbd khy, Auh pfTkF leI hfjLr hn. ieh gwlbfq sLImf
mjId vwloN sMpfdq kIqI ikqfb, “klcr aYNz afeIzYNttI: islYktz rfeIitMgjL
afP PYjL” ivwc aMgryjLI ivwc idwqI gwlbfq df pMjfbI anuvfd hY.)
mYnUM swdx leI DMnvfd. mYN pfsLf nUM puwiCaf sI ik Auh kI c fhuMdf hY, mYN
iks bfry gwl krF. Auh kihMdf, “afpxy bfry aqy jo kuJ qusIN krdy rhy ho”.
ieh iek qrHF Cutkfry vflI gwl sI, ies df mqlb sI ik mYnUM BfsLx iqafr nhIN
krnf pYxf sI. ies dy nfl hI mYnUM ieh do kfrnF krky aOKf vI lwgf. iek qF
ieh gwl hY ik mYN keI sfl pihlF Aus Aumr `qy awpV igaf hF, ijs nUM
zYjLrfielI ‘gflVI buZfpy’ dI Aumr kihMdf hY aqy dUsrI gwl ieh hY ik iek
lMmy smyN qoN smyN dy byKbr rAuN ivwcoN gujLr irhf hF, mYnUM pwkf pqf nhIN
ik mYN iek lMmI khfxI nUM CotI ikvyN krF.
mYN iek aijhy sLrIP iensfn dy Gr pYdf hoieaf sF jo AuWnIvIN sdI df iek
ihMmqI (aYzvYNcrr) iensfn sI, ijs dI ijLMdgI myry mukfbly bhuq ijLafdf
rMgIn sI. Aus df jnm isaflkot ijLly dy iek Coty ijhy ipMz ivwc iek
byjLmIny iksfn dy Gr hoieaf sI. Aus vwloN sfnUM dwsI geI khfxI anusfr (ijs
dI ipMz dy hor lokF ny vI pusLtI kIqI hY) Aus df ipqf iek byjLmInf iksfn
sI, ies leI Auh AuhnF lokF dy Gr psLU cfrn df kMm krdf sI ijhnF lokF kol
kuJ jLmIn sI. Auhny dwisaf, “mYN psLU ipMz qoN bfhr iljfieaf krdf sI, aqy
ipMz qoN QoVHI dUr iek skUl sI. mYN psLUaF nUM crdy Cwz ky skUl jfieaf
krdf sI. ies qrHF Aus ny afpxf pRfiemrI skUl pfs kr ilaf. iPr Auhny
dwisaf, “sfzy ipMz ivwc Aus qoN awgy pVHfeI nhIN sI, ies leI mYN lfhOr nUM
dOV igaf.” AuWQy Auh iek msjd ivwc irhf aqy Auhny dwisaf ik “mYN sLfm nUM
rylvy stysLn `qy jf ky kulI df kMm krdf huMdf sI. idn vyly mYN pVHdf huMdf
sI. sfzy idnF ivwc hr msjd loVvMd ividafrQI leI Gr vFg huMdI sI, aqy Kfxf
ielfky dy lokF vloN idwqf jFdf sI aqy ividaf msjd dy mOlvI jF iksy hor
vloN idwqI jFdI sI.” (bdiksmqI nfl ieh irvfjL hux nhIN irhf). aqy ies qrHF
Aus ny muPq ividaf pRfpq kIqI.
jdoN Auh msjd ivwc rih irhf sI qF pMjfb dI srkfr df slfhkfr iek aPgfn reIs
Aus msjd ivwc nmfj pVHn leI afAuNdf huMdf sI. Aus ny ies nOjvfn muMzy nUM
dyiKaf aqy asl ivwc Auh muMzf Aus nUM cMgf lwgf aqy Auh kihx lwgf, “dyK,
sfnUM aPgfinsqfn leI iek aMgryjLI doBfsLIey dI loV hY”. ieh aPgfinsqfn dy
rfjy dy dfdy df smF sI, nfidr sLfh qoN pihlF, ikAuNik AudoN hr iek jF do
jF iqMn sflF bfad iek sLfhI Kfndfn nUM gwdIEN lfh idwqf jFdf sI aqy dUsrf
sLfhI Kfndfn qfkq ivwc af jFdf sI. ijs sLfhI Kfndfn nUM 1924-1925 ivwc
gwdIEN lfihaf iga f sI, Auh amfnAuWlf Kfn df Kfndfn sI, Aus vyly Aus df
dfdf bfdsLfh sI. ijvyN vI sI, ies bfdsLfh nUM iek aMgryjLI dy doBfsLIey dI
loV sI, ikAuNik ieh Auh smF sI jdoN aMgryjLF aqy aPgfnIaF ivckfr zUrYNz
sMDI bfry gwlbfq ho rhI sI. ies leI ies aPLgfn sPLIr ny ikhf “kI qUM
aPgfinsqfn jfxf cfhuMdf hYN?” myry ipqf ny juafb idwqf, “ikAuN nhIN? myry
kol krn leI hor kuwJ nhIN hY.” bfdsLfh ny pihlF AuhnUM iek duBfsLIey vjoN
kMm `qy rwK ilaf aqy bfad ivwc Aus ny aMgryjLF nfl gwlbfq kIqI. bfad ivwc
Auh Aus df cIP sYktrI aqy iPr minstr bx igaf aqy ies qrHF cldf irhf. Aus
dy smyN dOrfn keI kbIilaF nUM ijwiqaf igaf sI. aqy jdoN vI iksy kbIly dy
ielfky nUM ijwiqaf jFdf sI, qF hfry hoey kbIly dIaF sLihjLfdIaF nUM
drbfrIaF ivckfr vMz idwqf jFdf sI. ies qrHF myyry ipqf nUM myrIaF mqryeIaF
mfvF df ihwsf imilaf (mYnUM pqf nhIN ikMnIaF - iqMn jF cfr).
bfdsLfh dI syvf ivwc 15 sfl kMm krn qoN bfad myrf bfp qMg af igaf ikAuNik
Auh iek bfhrlf afdmI sI aqy kudrqI hI drbfr dy sfry minstr aqy reIs sfmMqI
sn. ies leI Auh afpxy ihwsy `qy hwk jmfAux vfly ies afdmI qoN aOKy sn. Auh
dwsdf huMdf sI ik Aus AuWqy vfr vfr aMgryjLF df jsUs hox df ieljLfm lfieaf
igaf, aqy hr vfr jdoN Aus nUM mOq dI sjLf suxfeI geI, qF ieh pqf lwgdf
irhf ik lfey gey dosL JUTy sn aqy iPr Aus nUM qrwkI dy idwqI jFdI sI. Aus
ny soicaf ik “sLfied iek idn Auh Aus nUM mOq dI sjLf jLrUr dy dyxgy”. ies
leI Auh mMgqy df Bys bxf ky AuWQoN bc ky inkl igaf, lfhOr afieaf aqy AuWQy
Aus nUM Jwt igRPLqfr kr ilaf igaf aqy Aus AuWqy aPgfinsqfn df jsUs hox df
mukwdmf clfieaf igaf.
drbfr ivwc Aus vrgI hI iek aMgryjL aOrq huMdI sI, ijhVI AuWQy iek zfktr
vjoN kMm krdI sI. Aus df nF zfktr hYimltn sI. Auh dovyN dosq bx gey.
ijhVIaF bKLsLIsLF Aus nUM bfdsLfh koloN imilaF sn, AuhnF ivwcoN kuJ ihwsf
lY ky ies aOrq ny lMzn ivwc ienvYst kr idwqf sI. so jdoN Aus nUM bfhr kwZ
idwqf igaf qF ies aOrq ny Aus nUM ieMglYNz qoN iliKaf, “lMzn af jf”. iPr
Auh lMzn af igaf aqy kYNbirj XUnIvristI ivwc dfKl ho igaf. jdoN bfdsLfh
nUM pqf lwgf ik Auh bc ky inkl igaf hY qF Aus ny ikhf, “hux jdoN qUM lMzn
ivwc hYN, qF qUM myrf aMbYszr ikAuN nhIN bx jFdf?” ies qrHF Auh kYNbirj
ivwc iek ividafrQI sI aqy iPr Auh bfr df mYNbr bx igaf aqy afpxI kfnUMn dI
izgrI mukMml kr leI aqy ies dy nfl hI Auh aMbYszr vI sI. PfrsI ivwc iek
khfvq hY ik jdoN koeI afpxy bfp bfry sLyKI mfrnI cfhuMdf hY qF Auh kihMdf
hY, “myrf bfp iek bfdsLfh sI.” aqy bfdsLfh leI iek hor sLbd hY sulqfn.
myry bfp df nF sulqfn sI, ies leI mYN kih skdf hF ik myrf bfp sulqfn sI!
 |
PLYjL afpxI pqnI aYils PLYjL nfl |
kfnUMn dI izgrI lYx qoN bfad, aPgfinsqfn vfps jfx dI QF myrf bfp vfps
afpxy ksby, blik afpxy ijLly isaflkot ivwc af igaf. jdoN bfdsLfh nUM pqf
lwgf ik Auh clf igaf hY qF Aus ny Auhdy pirvfr nUM isaflkot Byj idwqf -
myrIaF mqryeIaF BYxF nUM aqy sLfied myrI ie
k jF do mqryeIaF mFvF nUM vI.
Aus dy bfry iek nfvl hY ijs df nF “zftr smiQMg hY. (1) hux ieh Cipaf
hoieaf nhIN imldf pr sLfied quhfnUM ieh iksy purfxI lfiebRyrI ivwc lwB
pvy. ieh Aus aMgryjL aOrq ny iliKaf hY. Auh vfps af igaf aqy Aus ny vkflq
sLurU kr idwqI. jdoN myrI mqryeI mF dI mOq ho geI qF Aus ny nyVly ipMz qoN
myrI mF nfl ivafh krvf ilaf. ies qrHF myrI mF aqy mqryeIaF BYxF qkrIbn iek
hI Aumr dIaF sn; vwzI BYx mF qoN vwzI sI.
asIN isaflkot ivwc skUl gey. mYN afpxI sLurU dI pVHfeI iek msjd ivwc kIqI,
afpxy ielfky dI iek msjd ivwc. sLihr ivwc do skUl sn, iek skOt imsLn df sI
aqy dUsrf amrIkn imsLn df. mYN skOt imsLn dy skUl ivwc igaf ikAuNik ieh Gr
dy nyVy sI. bfad ivwc amrIkn imsLn bMd ho igaf. ieh smF - pihlI sMsfr jMg
dy Kfqmy df aqy 1920ivaF dy sLurU df - ihMdusqfn ivwc bhuq AuQl puQl df
smF sI. iqMnF BfeIcfiraF nfl sMbMDq keI kOmI lihrF cwl rhIaF sn. kFgrs dI
lIzrisLwp ivwc ihMdU aqy muslmfn dovyN sn, pr ies dIaF hyTlIaF sPF ivwc
ijLafdfqr ihMdU sn. muslmfnF dI iKLlfPLq lihr sI, muslmfn rumFitk lok sn.
ieh pihlI sMsfr jMg dy Kfqmy qoN bfad df smF sI aqy qurk hrf idwqy gey sn
aqy EtomYn slqnq iKMzr cuwkI sI aqy qurk brqfnvI aqy XUnfnI dovyN hmlFvrF
nfl lV rhy sn. ihMdusqfn dy muslmfnF ny KLlIPLy nUM dyKx leI lihr sLurU kr
idwqI, ijs nUM AuhnF ny kdy nhIN dyiKaf sI aqy nf hI Auh Aus nUM jfxdy sn.
Auh ikqy qurkI ivwc sI. pr Auh Aus nUM bcf nf sky ikAuNik AusnUM ajoky
qurkI dy bfnI kmfl aqfqurk ny gwdIAuN lfh idwqf sI. iswKF ny gurdvfiraF df
pRbMD afpxy hwQF ivwc lYx leI akflI lihr sLurU kr idwqI sI. ies qrHF 6-7
sflF dy ies QoVHy ijhy arsy dOrfn muslmfnF, ihMdUaF aqy iswKF ny aMgryjLF
dy ivruwD sFJf jhfd CyiVaf hoieaf sI aqy sfry dysL ivwc iek vwzI qrQwlI
mcI hoeI sI. sfzy Coty ijhy sLihr ivwc jdoN vI vwzy nyqf, mhfqmf gFDI,
nihrU df ipqf, iswKF dy lIzr afAuNdy sn qF sfry sLihr nUM sjfieaf jFdf sI,
PuwlF dy gyt bxfey jFdy sn aqy sfrf sLihr AuhnF df svfgq krn bfhr afAuNdf
sI. iehnF GtnfvF BrpUr sflF ivwc iek ivakqI df ies qrHF isafsq dy buwilaF
nfl vfh pYNdf sI, Auh ies qrHF isafsq nUM gRihx krdf sI.
ies hI vyly akqUbr ienklfb ho cuwkf sI. ies dI Kbr isaflkot qwk phuMc
cuwkI sI. mYN lokF nUM gwlF kridaF suixaf sI, “dyKo, asIN suixaf hY ik rUs
nF dy iek mulk ivwc lYinn nF dy iek ivakqI ny bfdsLfh df qKqf plt idwqf hY
aqy Aus ny sfry lokF dI dOlq mjLdUrF ivwc vMz idwqI hY. mMn lAu ik qusIN
iek bYNkr nUM lwut ky Aus dI dOlq vMz idMdy ho, ieh bVy mjLy dI gwl
hovygI!”
 |
PLYjL aqy pfblo nrUdf |
so sfzy skUl dy pihly sflF dOrfn ieh kuJ vfpr irhf sI. skUl ivwc mYN
sLfierI vwl do qrHF iKwicaf igaf. pihlI gwl qF ieh sI ik sfzy Gr dy nyVy
iek nOjvfn dI iek CotI ijhI ikqfbF dI dukfn sI. ieh nOjvfn ikqfbF ikrfey
`qy idMdf sI - iek ikqfb iek hPqy leI do pYisaF dI imldI sI. Aus kol
ijMnIaF vI ikqfbF sn, mYN Auh sfrIaF ikrfey `qy lY ky pVHIaF. myrf sfrf
jLyb-Krcf iehnF ikqfbF nUM pVHn AuWqy Krc ho jFdf sI. hfeI skUl phuMcx qoN
pihlF mYN sfrIaF klfisk ikqfbF pVH cuwkf sI. dUjI gwl ieh sI, ik ies sLihr
ivwc iek mhfn kvI df pihlF hI bhuq vwzf nF sI; iekbfl ies sLihr ivwc pYdf
hoieaf sI aqy ies leI afm lokF vwloN Aus dIaF kivqfvF bolIaF aqy gfeIaF
jFdIaF sn. qIjI gwl ieh sI, sfzy Gr dy nyVy iek vwzI sfrI hvylI sI, ijs
ivwc idn dy vkq iek pRfiemrI skUl clfieaf jFdf sI ijs ivwc mYN pVHdf sI,
pr mhIny ivwc iek sLfm nUM iewQy iek musLfierf krvfieaf jFdf sI. jdoN mYN
skUl dy afKrI vrHy ivwc sI qF sfzy hYWzmfstr ny ikhf, “mYN iek mukfblf
krfAux jf irhf hF. asIN ies lfeIn qoN pMj jF Cy dohy joVFgy aqy asIN ieh
dohy sLihr dy vwzy ivdvfn nUM ByjFgy (ijhVf mhfn kvI iekbfl df aiDafpk sI)
aqy Auh PYslf krygf ik ienfm kOx ijwqygf.” mYN Auh ienfm ijwq igaf. ienfm
iek rupeIaf sI ijhVf AuhnF idnF ivwc bhuq vwzI rkm huMdf sI.
isaflkot ivwc afpxy do sfl Kqm krn qoN bfad, mYN lfhOr dy gOrimMt kflj clf
igaf. isaflkot vrgy iek Coty ijhy sLihr ivwcoN lfhOr afAuxf iek bfhrly
mulk ivwc jfx vrgI gwl sI. ikAuNik Aus smyN sLihr (isaflkot) ivwc tUtIaF
df pfxI nhIN sI, AuWQy koeI ibjlI nhIN sI. GrF ivwc pfxI khfrF vloN
ilafieaf jFdf sI aqy jdoN Auh nhIN afAuNdy sn qF quhfnUM pfxI KUh ivwcoN
kwZxf pYNdf sI. hr ielfky df afpxf KUh huMdf sI aqy keI vwzy GrF ivwc
afpxy afpxy KUh huMdy sn. ibjlI nhIN sI; asIN imwtI dy qyl dIaF lYNpF dI
rOsLnI ivwc pVHdy sI ijhVIaF ik bhuq idlcsp huMdIaF sn, bhuq hI icwqrmeI
lYNpF. isaflkot ivwc kfrF nhIN sn. eyQoN qwk ijLly df muKI, izptI kimsLnr,
bwGI ivwc afAuNdf huMdf sI. aqy Aus kol iek bwGI sI jdoN ik myry bfp kol
do bwGIaF sn.
mYN lfhOr af igaf; iewQy pihlI vfr asIN kfrF dyKIaF aqy pihlI vfr lokF nUM
AuhnF suMdr pihrfivaF ivwc dyiKaf aqy nOjvfn kuVIaF nUM prdy qoN ibnF
jFidaF dyiKaf. sfzy isaflkot dy kflj qoN Ault ies kflj ivwc awDy tIcr
aMgryjL sn, aqy hr cIjL ies dunIaF qoN agFh dI sI. kflj ivwc mYN sB qoN
pihlF ijhVf ijhVf iemiqhfn idwqf Auh aMgryjLI df sI. myry aMgryjLI dy tIcr
df nF lYNghOrn sI ijhVf bhuq hI guwsyKor sI, pr sI bhuq vDIaf tIcr. afpxy
pihly aMgryjLI dy pypr ivwc myry 150 ivwcoN isrP 63 nMbr afey. bs iPr hr
iek ny isr Jukf ilaf aqy mYN iek dm msLhUr ho igaf. hor vwzy skflr,
muslmfn skflr, ijhVy bfad ivwc pfiksqfn dy isvl dy AuWc aiDkfrI bxy kihx
lwgy, “dyK, ieMzIan isvl srivs dy iemiqhfn leI iqafrI sLurU kr dy.” mYN
ikhf “TIk hY”. pr Aus vyly ieMzIan isvl srivs leI iqafrI krn dI QF, mYN
hOlI hOlI sLfier bxnf sLurU kr idwqf. ies df PYslf do iqMn cIjLF ny kr
idwqf. sB qoN pihlF, musIbq ieh bxI ik myrI pihlI izgrI muwkx qoN pihlF
myry bfp dI mOq ho geI aqy mYnUM acfnk pqf lwgf ik sLihr dy reIs aqy DnI
afdmIaF qoN asIN mMgqy bx gey hF. Auh kuJ jfiedfd Cwz igaf sI - kuwJ jLmIn
- pr Aus dy krjLy jLmIn nfloN vwzy sn. ieh iek gwl sI ijs ny myry aqy myry
pirvfr AuWqy bhuq vwzf asr pfieaf. dUjI gwl ieh hoeI, acfnk vwzf mMdvfVf
(gryt izpRYsLn) af igaf. nqIjy vjoN KyqIbfVI dIaF vsqF dIaF kImqF iekdm
hyTF af izwgIaF. pyNzU ielfky bhuq hI grIb ho gey aqy ijhVI QoVHI bhuq
afmdn sfnUM jLmIn qoN afAuNdI sI Auh bMd ho geI. vwzy mMdvfVy ny inwjI aqy
isafsI qOr `qy bhuq vwzf asr pfieaf, isrP myry `qy hI nhIN, sgoN sfry
BfeIcfiraF `qy Kfs krky muslmfnF `qy. Auh muwK qOr `qy KyqIbfVI krn vflf
BfeIcfrf sI, aqy Auh afpxy gujLfry leI muwK qOr AuWqy jo kuwJ jLmIn qoN
afAuNdf sI Auhdy AuWqy inrBr sn aqy jLmIn ivwcoN musLikl nfl hI kuJ
afAuNdf sI. ies dy nfl hI koeI rujLgfr nhIN sI ikAuNik AuWQy koeI ieMzstrI
nhIN sI. ijhVIaF vI ieMzstrIaF sn, Auh gYr-musilm lokF kol sn.
rujLgfr df qIsrf rsqf srkfrI nOkrI sI. aqy AuWQy vI muslmfnF nUM, ijhVy ik
pVHfeI ivwc ipwCy sn, koeI nOkrIaF nhIN iml skdIaF sn. ies leI isafsI aqy
inwjI qOr `qy ieh pirvfr leI bhuq musLiklF Biraf smF sI. iehnF sfrIaF gwlF
dy AuWpr dI iek gwl hor sI ijs ny ies krVI ajmfiesL nUM sLfierI rfhIN pRgt
krn leI Auksfieaf aqy pRyiraf, Auh sI ik mYnUM ipafr ho igaf sI ijvyN ik
ies Aumr - 17 jF 18 sfl - ivwc sfiraF nUM huMdf hI hY. mYnUM afpxy nfl
Kyzx vflI iek kuVI, iek aPgfnI kuVI, nfl ipafr ho igaf. Aus df pirvfr Aus
smyN hI aPgfinsqfn qoN afieaf sI ijs smyN myrf bfp afieaf sI. jdoN asIN
ajy Coty sI, Aus smyN Aus df pirvfr isaflkot qoN clf igaf sI aqy Auh 12 jF
13 sfl dI Aumr ivwc prdy ivwc clI geI sI aqy mYN Aus nUM bcpn qoN bfad
nhIN dyiKaf sI. Auh PYslfbfd dy nyVy iek ipMz ivwc jf vsy sn aqy myrI BYx
dI Aus sLihr ivwc sLfdI ho geI sI. so iek idn mYN ies pirvfr nUM imlx ies
ipMz igaf aqy AuWQy iek svyry jdoN mYN AuWiTaf, mYN iek bhuq suhxI kuVI
nUM qoqy nUM cogf pfAuNdI hoeI dyiKaf. Aus ny myry vwl dyiKaf aqy mYN Aus
vwl aqy sfnUM iekdm ipafr ho igaf; ieMJ kho ik mYnUM ipafr ho igaf. ijvyN
ik irvfjL sI, asIN luk ky iek dUsry dy hwQ PVy, pr asIN isrP iewQoN qwk hI
jf skdy sI. pr dUsry idn Aus df iek amIr jgIrdfr nfl ivafh ho igaf. Auh
AuWQy pihlI vfr iek kuVI dy rUp ivwc geI. jdoN Auh muV ky afeI, mYN Aus
nUM iPr kdy nhIN imilaf. so Aus qoN bfad asIN hmysLF duKI rhy - awT sflF
leI. ies smyN mYN afpxI pVHfeI kr irhf sI, aqy myry iKafl ivwc qIjy
musLfiery ivwc sLfierI pVHn qoN bfad mYnUM iek lyKk jF sLfier mMn ilaf
igaf. iPr lfhOr sLihr ivwc, mhfn lyKkF ny, myry qoN sInIar lyKkF ny, ijhVy
myry tIcr sn, mYnUM iek sLigrd vwjoN apxf ilaf aqy ies qrHF mYN sLfier bx
igaf.
ieh AuWp-mhFdIp ivwc pihlI dihsLqvfdI lihr df smF sI. ieh dihsLqvfdI sfzy
kflj ivwc vI phuMc gey aqy AuhnF ivwcoN iek mYNbr myrf ijgrI Xfr sI, ijhVf
bfad ivwc bhuq vwzf sMgIqkfr bixaf, Kvfjf KLursLId anvr. Auh kflj dI
lYbfrtrI ivwcoN bMb bxfAux leI qyjLfb curfAuNdF igRPqfr ho igaf sI aqy Aus
nUM iqMn sflF dI sjLf suxfeI geI sI, ijhdy ivwcoN Auhny kuJ sjLf kwtI sI.
iPr AuhnF ny AuhnUM Cwz idwqf ikAuNik Auhdf bfp iek vwzf afdmI sI. mYnUM
iehnF gwlF bfry Auhdy rfhIN pqf lwgf. Auh afpxf gYr-kfnUMnI iltrycr hostl
ivwc myry kmry ivwc Cwz jfieaf krdf sI. keI vfrI jdoN mYN iehnUM pVHdf sI
qF mYN bhuq zr jFdf sI ikAuNik myry bfp nUM iKqfb imly hoey sn jo ieh
drsfAuNdy sn ik Auh brqfnvI sfmrfj dI KYr mMgx vfly lokF ivwcoN sI. ies
qrHF mYnUM dihsLqvfd aqy ienklfbIaF dI jLbfn df pqf lwgf. Aus nfl jLrUr
mYnUM QoVHI bhuq lfg lwgI hovygI, pr mYN ies vwl koeI bhuqf iDafn nhIN
idwqf.
iqMn jF cfr sflF bfad mYN afpxI izgrI mukf leI. pihlF mYN aMgryjLI ivwc
mfstr dI izgrI kIqI aqy iPr mYN arbI dI izgrI kIqI aqy iPr mYN pVHfAux lwg
ipaf aqy ieh Auh smF sI jdoN mYN afpxy musLiklF Bry smyN qoN bfhr inkilaf
aqy myry Brf nUM vI nOkrI iml geI aqy pirvfr dy hflfq QoVHy ibhqr ho gey.
Aus smyN dOrfn kflj ivwc myry kulIg, do jxy ijhVy afksPorz qoN pVH ky vfps
afey sn, mfrksvfdI bx cuwky sn aqy AuhnF ny mYnUM mfrksvfd qoN jfxU
krvfieaf. bfad ivwc keI hor nojvfn brqfnIaf dIaF XUnIvristIaf qoN pVH ky
vfps afey, sfry amIr jF kulIn pirvfrF nfl sMbMDq sn, aqy sfry kimAUinst bx
gey sn. AuhnF ivwcoN keI kimAUinst hI rhy aqy keIaF ny kuwJ sfl ies ivwc
rih ky koeI hor nOkrIaF lY leIaF hn. so Auh vfps afey aqy AuhnF ny iek
sfihqk lihr sLurU kIqI ijhVI pROgrYisv rfeItrjL mUvmYNt (pRgqIvfdI lyKkF
dI lihr) vjoN jfxI geI. ieh iek qrHF dI kimAUinst jF mfrksvfdI lihr nhIN
sI, bysLwk ies dy keI ahudydfr ies gruwp nfl sMbMDq sn, pr ieh asl ivwc
XQfrQvfdI lihr sI. ikAuNik pihlF klfsIkl dOr aqy bfad dy dOr ivwc, sfzI
sLfierI aqy sfzf sfihq bhuq hwd qwk imiQhfsk aqy kflpink khfxIaF aqy ipafr
kQfvF qwk sImq sI aqy bhuq sfrI sLfierI sLbdF dI ijmnfsitk hI sI. ies smyN
dOrfn iek inrol (jYnUan) srodI-isafsI sLfierI df jnm hoieaf.
ies hI vyly 1930ivaF ivwc PfisLst ivroDI mhfn lihr AuWT KVHI hoeI aqy XUrp
aqy amrIkf dovF ivwc sfihqk lihrF smfjk itwpxI (sosLl kumYNt) dy sfihq vl
nUM muV afeIaF. asIN ies lihr qoN iswDI qrHF pRBfvq hoey aqy ies qrHF
1932-1935 drimafn mYN ies isafsq-numf-sfihqk lihr ivwc sLfml ho igaf.
dUsrI gwl mYN tryz XUnIan aqy mjLdUrF, aqy iksfnF dIaF lihrF nfl sMbMDq
hoieaf aqy qIjI gwl mYN afpxI nvIN sLYlI pYdf kIqI ijhVI srodI aqy isafsI
sLfierI, klfsIjLm aqy mfzrinjLm df sumyl sI aqy ijhVI lokF nUM apIl krdI
sI. jdoN 1941 ivwc myrI pihlI ikqfb Cwp ky afeI qF Auh iekdm hI bYst-sYWlr
(vwzI igxqI ivwc ivkx vflI) bx geI. iPr jMg sLurU ho geI. pihlF pihl asIN
jMg vl bhuqf iDafn nf idwqf. asIN smiJaf ik ies df sMbMD aMgryjL aqy jrmn
lokF nfl hY, pr 1941 ivwc jfpfnI jMg ivwc sLfml ho gey. iek pfsy jfpfnI
ieMizaf dy bfrzrF dy nyVy phuMc gey aqy dUsry pfsy nfjLI aqy PfisLst mfsko
aqy lYinngrYz dIaF dihlIjLF qwk phuMc gey. asIN soicaf ik hux jMg ivwc
sLfml hox df smF af igaf hY, aqy asIN POj ivwc BrqI ho gey. mYN POj ivwc
BrqI ho igaf aqy mYnUM afpxf pihlf idn Xfd hY jdoN mYnUM pbilk rIlysLn
izpfrtmYNt awgy pysL kIqf igaf. Auh iek afm POjI nhIN sI, Auh lMzn tfeImjL
df iek jrnilst sI (iek bhuq hI KusLimjfjL afiersLmYn sI). Auh kihMdf,
“dyK, myry kol qyrI pulIs irport hY. ieh kihMdI hY ik qUM iek Auqly drjy
df kimAUinst hYN. kI qUM kimAUinst hYN? mYN ikhf, “mYnUM nhIN pqf ieh
kimAUinst kI cIjL huMdI hY? qF Auh boilaf, “mYnUM koeI prvfh nhIN, qUM
BfvyN PfisLst hovyN, ijMnf icr qwk qUM sfzy nfl DoKf nhIN krdf. qUM sfzy
nfl DoKf qF nhIN kryNgf”? mYN ikhf, “iblkul nhIN”.
ieh Auh smF sI jdoN iek pfsy aMgryjLF aqy ieiqhfdI POjF dI jMg ivwc hflq
bhuq cMgI nhIN sI. dUsry pfsy mhfqmf gFDI ny ‘Bfrq CoVo’ df aMdoln sLurU
kr idwqf sI aqy Auh aMdoln jMgl dI awg vFg PYl igaf sI. ies leI aMgryjLF
dy sfhmxy do smwisafvF sn: lokF nUM POj ivwc BrqI hox leI iqafr krnf aqy
brqfnvI sfmrfj dy ivruwD AuWTI vwzI lihr ivruwD lVnf.
Auh ibRgyzIar myry nfl ies lihr bfry gwl krn lwgf. Auh kihMdf, “ijwQoN qwk
BfrqI POjIaF df sMbMD hY, asIN ies lihr bfry kI lfeIn aKLiqafr krIey?” mYN
ikhf, “sfnUM iblkul koeI vI lfeIn nhIN lYxI cfhIdI.” Auh kihMdf, “kI
mqlb?” mYN ikhf “myrf mqlb hY ik qusIN ieh lfeIn lvo ik qusIN nf qF
aMgryjLF leI lV rhy aqy nf hI qusIN ies leI lV rhy ho ik lUx ikwQoN
afAuNdf hY, qusIN afpxy mulk leI lV rhy ho. hux quhfzf mulk Kqry ivwc hY
ikAuNik jfpfnI quhfzIaF brUhF `qy hn. aMgryjL do jF iqMn sflF nUM iewQoN
cly jfxgy ikAuNik Auh iewQy lMmy smyN qoN lV rhy hn. pr jy jfpfnI jF jrmn
af gey, Aus df mqlb hoeygf ik qusIN agly sO jF do sO sflF qwk gulfm rhogy.
ies leI asIN afpxy dysL dI rfKI krnI hY - qusIN brqfnIaf leI nhIN lV rhy,
qusIN ieMizaf leI lV rhy ho.”
Auh kihMdf, “nOjvfnF, pr ieh qF isafsq hY, asIN ieh POj dy mMnxXog ikvyN
bxfeIey? mYN ieh gwl POj nUM ikvyN smJfvF?” mYN ikhf, “Aus qrHF smJf, ijs
qrHF kimAUinst smJfAuNdy hn”. Auh kihMdf, “qyrf kI mqlb hY?” mYN ikhf,
“asIN POj dI hr XUint ivwc iek sYWl, shI qrHF df sYWl bxfeIey aqy ies sYWl
rfhIN asIN pihlF aPsrF nUM dwsIey ik PfsLIvfd kI huMdf hY, jfpfnI kI kr
rhy hn, ietlI vfly kI kr rhy hn. iPr asIN AuhnF nUM khIey, ikAuNik sfzy
POjI eyny pVHy ilKy nhIN, ies leI qusIN AuhnF nUM gwlbfq krky hI smJf skdy
ho. ies leI pihlF asIN tIcrF nUM smJfvFgy, asIN AuhnF nUM PfsLIvfd bfry
smJfvFgy, jfpfnIaF bfry smJfvFgy vgYrf vgYrf, aqy iPr Auh ispfhIaF nUM
smJfAuxgy aqy asIN ieh gruwp bxfeIey.” kfPI vfd-ivvfd qoN bfad, ieh ivcfr
vfiesrfey awgy igaf, ieh kmFzr-ien-cIP awgy igaf, aqy ieh ieMizaf afiPs
ivwc igaf. Auh kihMdf, “ieh sfrf kuJ ilK dy”. mYN skIm ilK idwqI. aKIr
ivwc iehnUM pRvfngI iml geI. asIN ieh gruwp sLurU kIqy; AuhnF nUM josL
gruwp ikhf jFdf sI. ies qrHF ieh gruwp bxfey gey. Auh bhuq kfmXfb rhy aqy
ies qrHF mYnUM myrf afrzr afP dI ibRitsL ieMpfier imilaf.
keI ZMgF nfl mYN iqMnF sflF ivwc krnl bx igaf. Aus vyly iek ieMizan vjoN
qusIN vwD qoN vwD ies ahudy qwk hI phuMc skdy sI. ies smyN dOrfn, pihlF
mYnUM POj bfry pqf lwgf; dUsrf mYnUM aMgryjLF bfry pqf lwgf; aqy qIjI gwl
mYN bhuqI sLfierI nhIN kr sikaf pr mYN jrniljLm iswK igaf ikAuNik mYN sfry
PrMtF AuWqy lwgI sfrI ieMizan POj leI pbilstI df ieMcfrj sI aqy mYN qkrIbn
qkrIbn ieMzIan POj df isafsI kOmIsfr bx igaf. lVfeI Kqm ho geI, aqy iPr
mYN POj Cwz idwqI aqy myry kol jF qF POrn srivs ivwc jfx df rfh sI jF isvl
srivs ivwc. aqy mYN soicaf, “kuJ nhIN krnf.”
ieh Auh smF sI jdoN pfiksqfn leI lihr aqy ieMizan kFgrs dI lihr afpxy isKr
AuWqy sn. myrf iek purfxf dosq - iek bhuq vwzf jfgIrdfr - ijhVf pihlF
pMjfb kFgrs pfrtI df pRYjLIzYNt huMdf sI, musilm lIg ivwc af igaf aqy
mYnUM kihx lwgf, “dyK, POrn srivs aqy isvl srivs dy golI mfr, asIN lfhOr
ivwc rojLfnf aKLbfr sLurU krnf cfhuMdy hF. qUM af ky aKbfr nUM sMpfdq kr.”
ies qrHF jnvrI 1947 ivwc mYN lfhOr af igaf aqy pfiksqfn tfiemjL, sLurU kr
idwqf. mYN ies nUM cfr sfl sMpfdq kIqf. ies dy nfl hI mYN pfiksqfn tryz
XUnIan df vfeIs-pRYjLIzYNt bx igaf. ies hI smyN sMn 1948 ivwc, hIrosLImf
aqy nfgfsfkI qoN bfad, korIaf dI lVfeI lwg geI. sfnUM stfkhOm qoN apIl
afeI ik asIN amn lihr sLurU krIey. ies leI asIN amn kmytI bxf leI. mYN
tryz XUnIanF df ieMcfrj sI; mYN pfiksqfn tfiemjL df ieMcfrj sI. AuhnF cfr
sflF dOrfn dy Auh idn bhuq sMqusLtI Bry sn. ies vyly mYN pihlI vfr XUrp
nUM igaf, ieMtrnYsLnl lybr afrgynfeIjysLn ivwc mjLdUrF dy iek pRqIinD
vjoN. mYN AuhnF dIaF mIitMgF ivwc hfjLr hoieaf, pihlF sfn PrFissko ivwc
aqy iPr do vfr jnyvf ivwc. ies vyly pihlI vfr myrI amrIkf aqy XUrp nfl
pCfx hoeI.
“ipMzI sfijsL” qoN bYrUq qwk
iPr 1950 dy aKIr `qy, mYN POj dy afpxy iek purfxy dosq nUM imilaf, ijs nUM
cIP afP jnrl stfP inXukq kIqf igaf sI, jnrl akbr Kfn. Aus ny pihlF brmf
aqy iPr ksLmIr dI lVfeI ivwc cMgf nfmxf Kwitaf sI. mYN Aus nUM acfnk mrI
ivwc imilaf sI, ijwQy mYN ds idnF dIaF CuwtIaF leI igaf hoieaf sI. Aus ny
mYnUM ikhf, “POj ivwc asIN lok, Kfs krky Auh lok ijhVy ksLmIr ivwc lVy sn,
bhuq asMqusLt hF ikAuNik dysL bhuq inGfr vwl jf irhf hY. asIN cfr sflF
ivwc koeI sMivDfn nhIN bxfieaf, iBRsLtfcfr hwdoN ijLafdf hY, BfeI-BqIjfvfd
df bolbflf hY, koeI ielYksLn nhIN krvfeI jf rhI[[[ aqy koeI AumId nhIN hY
aqy asIN kuwJ krnf cfhuMdy hF.” mYN puwiCaf, “kI krnf cfhuMdy ho?” Auh
kihMdf, “srkfr pltnI cfhuMdy hF aqy asIN iek gYr-pfrtI srkfr bxfAuxI
cfhuMdy hF aqy ielYksLnF krvfAuxIaF cfhuMdy hF aqy sMivDfn bxfAuxf cfhuMdy
hF[[[” aqy ieh aqy ahu krnf cfhuMdy hF. mYN ikhf, “TIk hY!” Auh kihMdf,
“asIN qyrI slfh cfhuMdy hF”. mYN ikhf, “ieh iek POjI kfrvfeI hY, mYN qYnUM
koeI slfh nhIN dy skdf.” Auh kihMdf, “koeI nhIN, qUM sfzI mIitMg `qy afeIN
aqy myrI plYn suxIN.”
iPr, bhuq hI mUrKqf Bry ZMg nfl, mYN do hor isvlIan dosqF nfl Aus dI
mIitMg ivwc igaf aqy asIN Aus dI plYn suxI. plYn ieh sI ik pRYjLIzYNt
hfAUs `qy kbjLf krnf sI, ryzIE stysLn `qy kbjLf krnf sI- Aus vyly tI[ vI[
nhIN huMdf sI - aqy pRYjLIzYNt qoN ieh aYlfn krvfAuxf sI ik srkfr plt
idwqI geI hY aqy iek gYr-pfrtI srkfr bxf idwqI geI hY aqy Cy mhIinaF ivwc
nvF sMivDfn lfgU kr idwqf jfvygf aqy nvINaF ielYksLnF krfeIaF jfxgIaF aqy
smfjk suDfr kIqy jfxgy afid. ies bfry 5-6 GMty ivcfr vtFdrf huMdf irhf aqy
aKIr `qy - Aus vyly AuWQy cOdF jF solF dy lgBg aPsr hoxgy- aKIr `qy AuhnF
ny kfPI lMmy ivcfr vtFdry qoN bfad PYslf kIqf ik aijhf nhIN kIqf jfvygf.
ies df kfrn iek sfDfrx muwdf sI ik Aus vyly dysL dy sfhmxy koeI mslf nhIN
sI ijs AuWqy qusIN lokF nUM lfmbMd kr sko aqy dUsrI gwl ieh sI jy kdm
cuwky jfx qoN pihlF hI ies bfry pqf lwg igaf qF. ies qoN ielfvf, ieh bhuq
Kqrnfk sI. ies leI ieh PYslf hoieaf ik kuJ vI nhIN kIqf jfvygf.
iPr vI, ivwcoN koeI Gbrf igaf - ies smyN pRDfn mMqrI ilafkq alI Kfn dI
agvfeI hyT pfiksqfn ivwc ieh pihlI srkfr sI. Auh ies vyly bhuq ijLafdf
Gbrf gey, mYN ies bfry sB kuJ Buwl Bulf igaf. kuwJ vI nhIN hoieaf, qusIN
smJdy ho, kuJ vI nhIN kIqf jfxf sI. acfnk, iek svyry cfr ku vjy dy krIb,
mYN dyiKaf ik myrf Gr POjIaF ny Gyiraf hoieaf hY. iek jxf afieaf aqy kihx
lwgf, “af jfAu”. mYN puwiCaf, “kI hoieaf?” Auh kihMdf, “quhfnUM igRPqfr
kIqf jFdf hY.” mYN puwiCaf, “kfhdy leI?” Auh boilaf, “mYnUM pqf nhIN kfhdy
leI, pr ieh hukm KLud gvrnr jnrl vloN afieaf hY.” mYN ikhf, “asIN kuC nhIN
kIqf. sfnUM nhIN pqf ieh sB iks krky hY.” sfnUM bfad `c pqf lwg. cfr
mhIinaF leI mYN qnhfeI ivwc kYd irhf; mYnUM cfr mhIinaF qwk ieh nhIN pqf
lwgf ik kI hoieaf hY. sivMDfnk asMblI ny iek spYsLl kfnUMn pfs kIqf; ijs
df nF rwiKaf rfvlipMzI kFsprysI aYkt. iPr sfzy `qy mukwdmf clfieaf igaf,
ies aYkt aDIn iek gupq mukwdmf. ieh aYkt isrP ies kys leI pfs kIqf igaf
sI. aMgryjLF dy jLmfny qoN hI sfijsL df kfnUMn kfPI BYVf sI, bysLwk qusIN
kuC vI nf kIqf hovy, pr jy ieh iswD ho jfvy ik do jxy kfnUMn qoVn leI
sihmq hoey sn qF ieh sfijsL bx jFdI sI aqy jy koeI qIsrf ivakqI ieh gvfhI
dy idMdf sI ik Aus ny dohF ivakqIaF nUM sihmq huMdy dyiKaf sI, qF bws eynf
kfPI huMdf sI. aml krn dy qfkq dI koeI loV nhIN sI; aMgryjLF dy kfnUMn
ivwc bws eynf hI kfPI sI. srkfr ny soicaf ik ieh kfPI nhIN sI, ies leI
AuhnF ny iek Kfs kfnUMn bxfieaf ijs aDIn bcfa leI ijhVy QoVHy bhuq rsqy sn
Auh vI bMd kr idwqy gey, aqy shI arQF ivwc ies aYkt aDIn mujLrm Tihrfey
jfx qoN iblkul hI bicaf nhIN sI jf skdf . ieh kfPI lMmf mukwdmf sI, ijhVf
sfl-zyZ sfl cwilaf - surwiKaf dI Kyz. aKIr ivwc sfnUM sfiraF nUM rYNk dy
ihsfb nfl vwK vwK smyN dIaF sjLfvF hoeIaF, jnrl nUM dsF sflF dI, ibRgyzIar
nUM swqF sflF dI, krnl nUM CyaF sflF dI. sfnUM isvlIan hox kfrn sB qoN Gwt
sjLf hoeI - cfr sflF dI.
ieh myrI sjLf df smF sI, ijhVf iek qrHF nfl bhuq hI jrKyjL smF sI ikAuNik
myry krn leI kuC nhIN sI. myry kol pVHn leI bhuq smF sI aqy sfnUM sdf
guwsf afAuNdf rihMdf sI ikAuNik asIN jfxdy sI ik asIN bygunfh hF. so iehnF
cfr sflF dOrfn mYN sLfierI dIaF do ikqfbF ilKIaF. myrI pihlI ikqfb 1941
ivwc afeI sI aqy iekdm ivk geI sI. ieh dovyN ikqfbF afeIaF - jdoN pihlI
afeI mYN AudoN jylH ivwc hI sI aqy dUjI AudoN afeI jdoN mYN jylH qoN bfhr
af cuwkf sI. jdoN qusIN cfr sfl leI jylH ivwc hovo aqy qusIN qnhfeI dI kYd
ivwc rhy hovo qF ies nfl mMzI ivwc quhfzI kImq kfPI vD jFdI hY. ies leI
jdoN mYN bfhr afieaf qF mYN dyiKaf ik mYN pihlF nfloN vI msLhUr ho igaf
sI. mYN vfps afpxI aKbfr ivwc igaf, hor iqMn cfr sfl mYN Aus hI pypr leI
kMm kIqf, amn lihr leI kMm krnf jfrI rwiKaf. ies smyN dOrfn tryz XUnIan
lihr Kqm kr idwqI geI sI ikAuNik sfrIaF KwbIaF jQybMdIaF bYn kr idwqIaF
geIaF sn. ies qrHF iqMn qoN cfr sfl qwk cldf irhf aqy iPr afieaf pihlf
mfrsLl lfa aqy pihlI POjI srkfr aqy Aus vyly ibnF iksy ksUr dy jylH jfxf
ipaf. sLugl vflI gwl ieh sI ik Aus smyN mfrsLl lfa dI srkfr ny hr Aus
ivakqI nUM PVH ilaf ijhdf vI nF sMn 1920 qoN puils dIaF PfielF ivwc cwilaf
af irhf sI.
ies qrHF asIN jylHF ivwc nwibaF sflF dy lokF nUM imly, awsIaF sflF dy lokF
nUM imly, ijhnF ivwcoN bhuiqaF dI XfddfsLq jf cuwkI sI, AuhnF ivwcoN kuJ
tI bI jF ies qrHF dI iksy hor bImfrI nfl mr gey. cfr pMj mhIinaF bfad sfzy
leI iek bhuq vDIaf jwj afieaf, Aus ny hr Aus ivakqI nUM Cwz idwqf ijs ny
hybIas kfrps leI arjLI (njfiejL njLrbMdI dI pVqfl leI arjLI) kIqI sI. ies
smyN mYN sLihr dy msLhUr kYdKfny, lfhOr ikly ivwc zyZ mhInf ibqfieaf. cfr
pMj mhIinaF bfad mYnUM Cwz idwqf igaf. so mYN soicaf ik mYN afpxI aKbfr
ivwc vfps jfvFgf. irhfeI qoN iqMn idn bfad jdoN mYN dPqr igaf aqy dyiKaf
ik dPqr nUM puils ny Gyrf pfieaf hoieaf sI. mYN puwiCaf, “kI hoieaf?”
AuhnF ny dwisaf “ies AuWqy kbjLf kr ilaf igaf hY.” ieh sfry aKLbfr jLbq kr
ley gey sn, Auh sfry POjI srkfr ny kbjLy `c lY ley sn aqy Auh myry
pwqrkfrI dy kMm df aMq sI. kuJ smyN bfad mYN puwiCaf, “mYN hux kI krF?”
sLfierI krky myry kuJ dosq AuWcy ahuidaF `qy sn, Auh kihx lwgy, “kuJ
siBafcfrk kMm krn bfry kI iKafl hY?” mYN ikhf, “TIk hY.” iPr mYN lfhOr
ivwc afrt kfAuNsl sQfpq kr idwqI, BfvyN ik ieh iek tuwtI-PuwtI iemfrq ivwc
sI, Aus qrHF dI pRBfvsLflI nhIN sI ijs qrHF dI hux idKfeI idMdI hY, pr kMm
cwl inkilaf - numfiesLF aqy sMgIq smfgm aqy nftk aqy ies qrHF dIaF hor
cIjLF hox lwgIaF.
sfzy kol iqMn jF cfr sflF leI PMz sn. iqMn jF cfr sfl ieh kfAuNsl clfAux
qoN bfad mYN bImfr ho igaf. mYnUM myrf pihlf idl df dOrf ipaf aqy bImfrI
dy dOr smyN mYnUM KLbr imlI ik mYnUM aMqrrfsLtrI lYinn ienfm dy idwqf igaf
hY. iksy ny mYnUM aKbfr dy dPqroN Pon kIqf, “quhfnUM lYinn ienfm dy idwqf
igaf hY.” mYN ikhf, “cuwp kr!” mYN AuhnUM iPr ikhf, “dyK mYN bImfr hF aqy
qUM mjLfk kr irhf hYN.” Auh kihMdf “nhIN nhIN ieh mjLfk nhIN hY, ieh sfzy
tYlIipRMtr `qy hY. iehdy `qy iliKaf ik quhfnUM aqy ipkfso nUM aqy Plfny
aqy iDmkfxy nUM ienfm idwqf igaf hY.”
so jdoN mYN rfjLI ho igaf qF mYnUM afpxf ienfm lYx leI aqy afpxf ielfj
krvfAux leI mfsko bulfieaf igaf. mfsko qoN bfad mYN lMzn cly igaf, lMzn `c
do sfl ibqfey aqy vfps af igaf. lfhOr afAux dI QF asIN awT sflF leI krfcI
rhy ikAuNik hYrUn pirvfr (quhfzy mOjUdf minstr afP ientIrIar mihmUd hYrUn
df pirvfr) mYnUM jfxdf sI. AuhdI BYx, ijhVI ik iek zfktr sI, myrI dosq sI.
Auh kihx lwgI, “sfzI iek cYirtybl PfAUNzysLn hY. ies aDIn iek skUl hY, iek
hspqfl hY aqy iek anfQ afsLrm hY aqy jy qyry kol hor kuJ krn leI nhIN hY
qF qUM PfAUzysLn df cfrj lY ky ies df pRbMD ikAuN nhIN krn lwg pYNdf. myry
puwqrF kol smF nhIN hY, Auh afpxy vpfrF aqy isafsq ivwc ivasq hn.” mYN jf
ky QF dyKI. ieh JoNpV-pwtI ivwc sI, aqy ieh zrwg vycx vfilaF, AUT vfhux
vfilaF, mCyiraF aqy guMizaF df kyNdr sI. mYN ikhf, “bhuq vDIaf, bhuq hI
mnmohxf idRsL hY.” asIN skUl nUM kflj ivwc bdl idwqf, asIN iek tYknIkl
ieMstIicAUt sQfpq kIqf, asIN pbilk hfl bxfieaf aqy anfQafsLrm df pRbMD
kIqf.
ies qrHF awT sflF leI mYN vfps pVHfAux aqy pRsLfsn dy kMm ivwc pY igaf aqy
iPr vfps af igaf. ies smyN dOrfn do jMgF hoeIaF iek ieMizaf nfl 1965 dI
jMg aqy dUsrI bMglfdysL nfl 1971 dI jMg. ieh dovyN smyN myry leI bhuq ksLt
Bry smyN sn ikAuNik myry `qy jMgI gIq ilKx leI bhuq dbfa pfieaf jf irhf
sI. pr mYN ikhf, “dyKo, mYN jMgI gIq nhIN ilKxy!” Auh kihMdy, “ds ikAuN
nhIN? ieh qyrf dysLBgqI df PrjL hY.” mYN ikhf, “dyKo, pihlI gwl qF ieh hY
ik mYN iehnF jMgF nUM kImqI jfnF dI byqukI brbfdI smJdf hF aqy dUjI gwl
ieh hY ik pfiksqfn nUM ies jMg ivwcoN jF Aus jMg ivwcoN kuJ nhIN imlx
lwgf. mYN jMgI gIq nhIN ilKxy.” pr mYN dovyN jMgF leI njLmF ilKIaF. pihlI
jMg vyly mYN do njLmF ilKIaF, iek df nF hY, “blYk afAUt” aqy Aus df QIm hY
rOsLnIaF - swcIN dIaF rOsLnIaF - buJx dy nfl iKjLF buJ geI hY, qrk dI
rOsLnI buJ geI hY, ipafr dI rOsLnI buJ geI hY, aqy lokF dy idlF ivwc
jgdIaF sfrIaF bwqIaF buJ geIaF hn. aqy dUsrI njLm iek sLhId ho cuwky
ispfhI df mrsIaf sI aqy afpxy puwqr dy sog ivwc pfey Aus dI mF dy vYx sn.
ies nfl myry dysLBgq dosqF nUM hor guwsf cVH igaf.
dUsrI, bMglfdysL dI jMg, smyN mYN iqMn jF vwD njLmF ilKIaF. iek sI
“PYstIvl afP blwzsLYWz” aqy dUsrI df nF sI , “zst afP hytrz ien mfeI
afeIjL”, ieh bMglfdysL dy njLrIey qoN ilKI geI sI. so kudrqI hI ies nfl
iehnF lokF nUM hor guwsf cVH igaf. ies leI kuJ idnF leI mYnUM isMD ivwc
rUposL hoxf ipaf qF ik afpxy dysLBgq dosqF dy guwsy qoN dUr irhf jf sky.
aqy iPr jMg Kqm ho geI. pfiksqfn dy tuwkVy ho gey.
ielYksLnF krky POjI srkfr gwdIAuN lfh idwqI geI aqy Buwto dI srkfr -
pIpljL pfrtI dI srkfr- qfkq ivwc af geI. mYN Aus nUM (Buwto nUM) purfxy
idnF qoN jfxdf sI, pihlF jdoN Auh ivdysL mMqrI sI, aqy iPr jdoN Auh ivroDI
iDr df lIzr sI. iPr Aus ny mYnUM swidaf. Auhny ikhf, “af jf sfzy nfl iml
jf.” mYN ikhf, “aqy krnf kI hY?” Auh kihMdf, “dyK qUM ieh siBafcfr df
kfrobfr krdf sI, hux qUM ies nUM kOmI pwDr `qy kr.” ies qrHF mYN nYsLnl
kfAuNsl afP dI afrts, ies pI aYWn sI ey ijhVI iewQy hY, dI nINh rwKI. mYN
ies nUM sQfpq kIqf aqy iPr mYN iek inrmfx ijhy nF vflI iek hor sMsQf KVHI
kIqI, “Pok afrts” ijhVI hux nYsLnl ieMstIicAUt afP Pok hYrItyj bx cuwkf
hY. mYN ieh kMm qkrIbn cfr sflF leI kIqf jdoN qwk srkfr bdl nhIN geI. ies
dy nfl nfl mYN ilK irhf sI. mYN iqMn hor ikqfbF ilKIaF; mYN do jF iqMn
ikqfbF vfrqk dIaF ilKIaF, do jF iqMn njLmF dIaF ikqfbF ilKIaF. ies smyN
qwk myrIaF ilKqF aMgryjLI, PrFsIsI aqy rUsI aqy hor keI jLbfnF ivwc anuvfd
ho cuwkIaF sn. aqy iPr Auh srkfr plt idwqI geI aqy mOjUdf injLfm
(ijLaf-Aul-hwk df injLfm) qfkq ivwc af igaf. AuhnF ny mYnUM kuJ nhIN ikhf,
pr ijs hwd qwk siBafcfrk kMm df qalk sI, ieh pUrI qrHF pihlF vrgf nf irhf.
mYN ieh vI soicaf ik mYnUM kuwJ hor krnf cfhIdf hY.
iPr ies smyN dOrfn bfhr kuJ cIjLF vfprIaF. iek sMsQf ijs leI mYN Xogdfn pf
irhf sI Auh sMsQF hoNd ivwc af geI - ieh eysLIafeI aqy aPrIkI lyKkF dI
sMsQf sI ijs df nF sI aYPro-eysLIan rfeItrjL aYsosIeysLn. mYN AuhnF leI
kMm kr irhf sI, AuhnF dIaF mIitMgF ivwc sLfml huMdf sI. ies smyN AuhnF df
hYzkuafrtr kfiero ivwc sI, ijwQoN Auh iek lots nF df mYgjLIn kwZdy sn.
kYNp zyivz dy smJOqy bfad arb dysF ny jLor pfieaf ik dPqr nUM kfiero qoN
bdl idwqf jfvy aqy dPqr hor iksy QF bdl idwqf igaf. ies mYgjLIn df cIP
aYzItr sYktrI jnrl vI sI. Aus nUM sfeIpRYs ivwc golI mfr idwqI geI sI. ies
qrHF ies mYgjLIn df pRbMD krn vflf koeI nhIN sI aqy nvyN dPqr leI koeI QF
nhIN sI. ieh PYslf kIqf igaf ik nvF dPqr bYrUq ivwc KoilHaf jfvy aqy mYnUM
ies mYgjLIn df ieMcfrj bxn leI swdf afieaf. ies qrHF mYN bYrUq ivwc ies
mYgjLIn df cfrj lY ilaf aqy ies sMsQf leI cfr sfl kMm kIqf. aqy iPr ibnF
sLwk sfnUM bfhr kwZ idwqf igaf.
jdoN sLihr nUM Gyrf pfieaf hoieaf sI qF Gyrf pfey jfx qoN iek mhInf bfad
mYN Gyry ivwc bc ky inkl afieaf aqy iewQy af igaf. aqy afAuNidaF hI mYN
iek vfr iPr bIMmfr ho igaf, dubfrf vIhF sflF bfad aqy ieh khfxI df aMq hY.
mYnUM aPsos hY ik mYN eynf vkq lf idwqf, pr mYN ies nUM ies qoN Cotf nhIN
sI kr skdf. ***
not:
1[ ies ikqfb df nF hY ivjLIar’jL zftr hY aqy ies nUM zf: hYimltn ny iliKaf
hY aqy jOhn mury ny pRkfsLq kIqf hY. |